Even een korte tijdsbalk sinds het bestaan van de aarde

Soms vind ik het moeilijk om al mijn weetjes te plaatsen, niet alleen in mijn hoofd, maar ook in tijd ;). Daarom wil ik vandaag even een aantal dingen op een rij zetten.

• ca. 4600 miljoen jaar geleden: De aarde en andere planeten ontstaan uit delen van een enorme, hete gaswolk en stof die rond de zon zweven en samenklitten.
• ca. 4300 miljoen jaar geleden: De aardkorst vormt zich.
• ca. 4200 miljoen jaar geleden: De aarde koelt af. Uit het binnenste komen gasbellen en waterdamp naar boven. Zo ontstaat de atmosfeer.
• ca. 4000 miljoen jaar geleden: De korst en de mantel scheiden zich. Er begint regen te vallen en de atmosfeer wordt helderder.
• ca. 3800 miljoen jaar geleden: De eerste organismen zijn eencellige bacteriën
• ca. 3000 miljoen jaar geleden: De atmosfeer wordt rijk aan zuurstof doordat oceaanplanten zonlicht absorberen en zuurstof afgeven.
• ca. 1500 miljoen jaar geleden: Eencelligen, zoals amoeben, zijn de eerste complexe levende cellen; later komen eencelligen samen om sponsen te vormen, de eerste meercellige organismen.
• ca. 570 miljoen jaar geleden: In de zeeën en oceanen ontwikkelt zich een grote verscheidenheid aan complexe levensvormen.
• ca. 440-400 miljoen jaar geleden: Planten en dieren op het vasteland.
• ca. 220 miljoen jaar geleden: Er is één gigantische landmassa, die we Pangaea noemen. Later splitst die in kleinere landmassa's, de huidige werelddelen.
• ca. 200-70 miljoen jaar geleden: Het tijdperk van de dinosaurussen.
• ca. 100.000 jaar geleden: De eerste mensen verschijnen

Bron: https://www.weet-magazine.nl/strijd-om-de-oorsprong-van-de-mens/

Gorilla's, ook mensapen

Ik had het al eens over primaten in het algemeen, over chimpansees en daarna over Jane Goodall en haar werk over, voor en rond chimpansees. Wil je deze artikels nog eens opnieuw lezen, klik dan op onderstaande links.

Primaten

De chimpansee

Jane Goodall en haar chimpansees

Vandaag wil ik het over een andere groep mensapen hebben, namelijk de gorilla's. Zij zijn de grootste nog levende primaten. Een mannelijke gorilla intimideert rivalen door zich op de borst te slaan. Hij begint zijn imponeergedrag met een luide schreeuw. Daarna zwaait hij met handenvol bladeren en wortels en gooit die in de lucht. Ten slotte richt hij zich op en slaat zich met de handen op de borst.

Een ondersoort van de gorilla's zijn de berggorilla's. Zij leven in de bergen van Rwanda. Een berggorilla zoekt op de grond naar voedsel en eet wilde selder, bessen en bamboescheuten. De laaglandgorilla leeft dan weer in de regenwouden van tropisch Afrika. Hij is de grootste van alle primaten: een volwassen mannetje kan 150 kg wegen en 1,7 meter lang zijn. Gorilla's zijn maar zelden agressief. ZE leven in familiegroepen van 10 tot 20 dieren die door het dominante mannetje geleid worden.

Zilverruggen zijn volwassen mannetjes. Naarmate ze ouder worden, wordt de vacht op hun rug zilvergrijs. Het dominante mannetje van een familiegroep is altijd een zilverrug.

Bron: http://anw.inl.nl/article/zilverrug

De Amerikaanse zoöloge Dian Fossey wijdde haar leven aan het bestuderen van de berggorilla, een bedreigde soort. Ze leerde de geluiden en gebaren van de gorilla's imiteren en kon met hen in hun eigen 'taal' communiceren.

Eilanden in Midden-Amerika: Haïti

Een paar weken terug had ik het al over de eilanden van de Bahama's, vandaag is Haïti aan de beurt. Aardrijkskunde heeft me altijd heel erg geboeid en ik wist van kindsbeen af ook heel wat landen liggen. Ik heb uren op mijn computer Elektro gespeeld om het een en ander van buiten te leren. Het zat er toen al in ;). Maar in eilanden ben ik nooit zo goed geweest. Ik twijfelde altijd waar ik ze kon vinden en moest op den duur heel de wereldkaart afspeuren. Ik wist vaak zelfs niet meer in welke zee ze gelegen waren. Daarom zet ik hier op Gietjes Weetjes ook graag eens een eiland (of eilandengroep) in de kijker.

Haïti heet eigenlijk officieel Republiek Haïti en is een eilandstaat in de Caraïbische Zee. Deze zee grenst aan de Atlantische Oceaan, trouwens. Het land omvat het westelijke deel van het eiland Hispaniola en een aantal kleinere eilanden waarvan Île de la Gonâve, Île de la Tortue en Île à Vache de grootste zijn. Haïti ligt oostelijk van Cuba en grenst in het oosten aan de Dominicaanse Republiek. De hoofdstad is Port-au-Prince.

Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Ha%C3%AFti

Na een periode als Spaanse en later als Franse kolonie werd Haïti onafhankelijk in 1804, na de Haïtiaanse Revolutie. Dit was meteen ook de enige succesvolle slavenopstand in de geschiedenis, geïnspireerd door de idealen van de Franse Revolutie die woedde in het moederland. Haïti was daarmee het eerste onafhankelijke land in Latijns-Amerika en het eerst postkoloniale zwarte land ter wereld.

Haïti is een van de armste landen ter wereld en na de aardbeving in 2011 heeft Haïti het moeilijk. Het eiland raakt moeilijk uit de impasse en moet veel van 0 opnieuw heropbouwen.

De vlag van Haïti bestaat uit een blauwe en rode streep met in het midden een witte rechthoek met daarin het wapen van Haïti.

Bron: https://www.countryflags.com/nl/vlag-van-haiti.html

Bron: Wikipedia

Naast de atmosfeer ook een biosfeer

Een tijdje terug vertelde ik jullie al iets over de atmosfeer. Dat deze bestond, wist ik al heel lang (aangezien we vroeger al te horen kregen dat er een gat in zit). Maar daarnaast is er blijkbaar ook een biosfeer. Dit is het gedeelte van de aarde waar leven mogelijk is.

De biosfeer bevindt zich zowel in de hydrosfeer, de atmosfeer als de lithosfeer.
De hydrosfeer is alles wat zich op en onder het water bevindt, de atmosfeer wordt hier uitgelegd en de lithosfeer (of steenschaal) is het buitenste gedeelte van de aarde.

Kort samengevat is de biosfeer dus het leefgebied van alle aardse organismen: in de vaste aardbodem, in de lucht en in het water.

Bron: http://www.sateacherestore.co.za/item_794/Biosfeer-1-Poster-A3.htm

Nog wat weetjes over Antarctica

Ik schreef hier al een paar keer iets over Antarctica, maar de voorbije weken las ik een kinderencyclopedie en ik ontdekte nog heel wat meer over dit werelddeel.

Antarctica is bijna volledig met een enorme ijskap bedekt. Op sommige plaatsen is die 4,8 km dik. Het bevat 90 procent van het ijs op aarde en 80 procent van al het zoet water in de wereld. De enorme ijsplateaus van Ronne en Ross zijn ontstaan op de punten waar de ijskap over de oceaan uitsteekt.

Stromingen zorgen ervoor dat reusachtige blokken ijs afbreken die tot 200 km lang kunnen zijn. Die gigantische ijsbergen drijven naar het noorden, vallen langzaam in stukken uiteen en smelten. Alleen het bovenste derde van een ijsberg steekt boven het wateroppervlak uit.

Antarctica telt vulcanische gebieden. Een actieve vulkaan, de Mount Erebus, ligt op Ross-eiland aan de rand van het Ross-ijsplateau. Hij maakt deel uit van het Transantarctisch gebergte, een gebergte met pieken tot 4750 m.

Bron: https://www.nationalgeographic.com/magazine/2012/07/mount-erebus/

Het Transantarctisch gebergte verdeelt het continent Antarctica in Groot- en Klein-Antarctica. Hoewel het land zelf niet hooggelegen is, zorgt de dikte van de ijskap ervoor dat Antarctica, met een gemiddelde hoogte van 2100 m, het hoogste continent is. De ijskap is ontstaan door de opeenstapeling van sneeuw in de voorbije 100.000 jaar.

Cruiseschepen brengen elk jaar zo'n 9000 mensen mee om de fauna van Antarctica te bewonderen. Op King George is er nu ook een hotel. Toeristen die zich op het ijs wagen, moeten geïsoleerde kleren dragen en zetten een bril op om de ogen te beschermen.

De atmosfeer, om elke planeet

Naast de delen van de aarde is er nog een bijzonder onderdeel van onze planeet aarde, namelijk de atmosfeer. Dit is het totaal van de omhullende gassen die zich om een vast hemellichaam bevinden. De atmosfeer van de aarde wordt ook wel aardatmosfeer of dampkring genoemd. Ook alle andere planeten in ons zonnestelsel hebben een atmosfeer.

De laag gassen is ongeveer 1000 km dik (als spreken andere bronnen van minder dan 700 km) en wordt aangetrokken door het zwaartekrachtsveld van het hemellichaam. De lichtere gassen, zoals waterstof kunnen een snelheidsverdeling hebben die ten dele groter is dan de ontsnappingssnelheid. Zulke gassen zullen dan langzaam uit de atmosfeer verdwijnen.

Ook sterren hebben een atmosfeer, bestaande uit de fotosfeer, de chromosfeer, een overgangslaag  en de corona. De fotosfeer is eigenlijk de bovenste laag van de atmosfeer en wordt gezien als het oppervlak van de ster. Sterren bestaan immers niet uit vaste gesteenten, maar uit gassen.

Onze atmosfeer, ook wel de dampring genoemd, houdt onze planeet op een comfortabele temperatuur (ongeveer 15 graden) doordat hij de warmte van de zon tot op de grond laat doordringen en verhindert dat de uitgaande warmte in de ruimte ontsnapt. De dampkring bestaat uit vijf lagen, maar daar vertel ik later weer wat meer over. Hou Gietjes Weetjes dus zeker in de gaten!

Jane Goodall en haar chimpansees

Een goeie week terug vertelde ik jullie iets meer over de chimpansee. Het is de mensaap die het dichtst bij de mens aanleunt. Er valt echter ook iets te vertellen over de vrouw die 40 jaar lang onderzoek deed naar deze apensoort, namelijk Jane Goodall.

Deze Engelse antropologe en biologe deed vooral een studie naar het sociale en familiale leven van de chimpansee. In de jaren 50 van de vorige eeuw ging Jane naar Kenia met antropoloog Louis Leakey. Zo startte ook haar onderzoek.

Eén van de grootste ontdekkingen van Goodall was dat chimpansees wertuigen maken én gebruiken. Sommigen gebruiken takjes en twijgen om termieten te vangen. De twijgjes worden in gaten gestoken waar zich termieten bevinden en er daarna weer uit teruggetrokken. Op die manier worden de twijgjes helemaal leeggegeten. Tot deze ontdekking werd gedacht dat alleen mensen werktuigen gebruikten.

Bron: https://diplomatie.belgium.be/nl/Newsroom/Nieuws/Perscommuniques/os/2014/04/ni_220414_jane_goodall

Hispaniola, Haïti en Dominicaanse Republiek samen

Het ene weetje brengt het andere met zich mee. Dat is gewoon een vaststaand gegeven. Met als gevolg: eens ik begin te schrijven, weet ik soms niet meer waar het eindigt. En tijdens werkdagen is dat soms nogal vervelend. Dan heb ik nog heel wat voor mijn klas te doen, maar dan ben ik lichtjes beduveld om te blijven opzoeken en om tot in de late (of zeg maar de vroege) uurtjes te schrijven. Gelukkig heb ik een mapje bij de hand waar ik de onderwerpen waar ik graag nog iets over wil weten, kan in noteren. Laat het gerust een soort planning noemen, al stelt het misschien niet zo heel veel voor. Het zorgt er gewoon voor dat ik eindelijk ga slapen en toch wat rust vind :).

Vorige week schreef ik hier een artikel over Haïti. Waar het exact lag, vanaf wanneer het onafhankelijk was en welke vlag het land draagt. Ik las toen ook dat het eiland een onderdeel van Hispaniola is, de naam van het hele eiland (Haïti en de Dominicaanse Republiek samen).

Bron: https://ipfs.io/ipfs/QmXoypizjW3WknFiJnKLwHCnL72vedxjQkDDP1mXWo6uco/wiki/Unification_of_Hispaniola.html

Hispaniola is een eiland in de Caribische Zee. Ten noordwesten ligt Cuba met daaronder Jamaica, in het oosten vind je Puerto Rico. De eilanden Hispaniola, Cuba, Jamaica en Puerto Rico vormen samen de Grote Antillen.

Nog andere weetjes over Hispaniola

• Oorspronkelijk woonden indianenstammen op Hispaniola. Eerst waren dat de Ciboney Indianen, later werden die verdreven door een andere groep. Meer hierover op deze link.
• Christoffel Colombus was de ontekker van dit eiland. Hij maakte er vier reizen naartoe.
• Spanjaarden waren in eerste instantie aan de macht, later drongen de Fransen het eiland binnen. Het Spaanse deel noemde met Santo Domingo (nu Dominicaanse Republiek) en het Franse deel werd Saint-Domingue (nu Haïti) genoemd. De toenmalige grens tussen de twee staten loopt vrijwel gelijk met de hedendaagse situatie.
• Het hoogste punt van het eiland is de Pico Duarte (3087 meter hoog). 

Bron: https://www.tripadvisor.co.uk/LocationPhotoDirectLink-g675009-d5568043-i156247898-Pico_Duarte-Jarabacoa_La_Vega_Province_Dominican_Republic.html

• Het laagste punt van het eiland is het Enriquillomeer met een diepte van 36 meter onder zeeniveau.

Bron: https://travel.sygic.com/nl/poi/enriquillomeer-poi:25456

• Hispaniola ligt op de Enriquillo-Plantain Garden-breuk, een van de breuklijnen tussen de Noord-Amerikaanse en Caribische Plaat.

Bron: http://weetjesaardrijkskunde.blogspot.com/p/de-tektonische-platen.html

Ischia, een Italiaans eiland

In de voorbije kerstvakantie leerde ik 'My brilliant friend' kennen. Een prachtige reeks, gebaseerd op het boek van Elena Ferrante. Het waren vriendinnen die de naam lieten vallen en uiteraard ging ik kort daarna op zoek naar de reeks. Sommige dingen kan ik niet bekijken omdat ik geen Play van Telenet heb of omdat ik ook niet voor Netflix betaal, maar gelukkig kon je 'My brilliant friend' op vrt.nu bekijken. Aangezien de schoolweken weer voor de deur stonden, kon ik niet gaan bingewatchen, maar ik verslond de afleveringen toch behoorlijk snel.

Misschien ben je benieuwd naar de serie of het boek. Dan kan ik je doorverwijzen naar mijn andere blog: Gietjes Boekies en Movies. Daar schreef ik een recensie neer!

Maar waar ik het vandaag over wil hebben, is Ischia. Het Italiaanse eiland dat in de serie aan bod komt. Ik moet zeggen dat acht afleveringen van Ferrante zoveel meer te bieden hebben en dat ik eigenlijk stilaan begin te dromen van een cursus Italiaans. Ik werd niet alleen gegrepen door het pure verhaal, maar ook door de beelden, goeie acteurs en de taal. Er werd hier thuis echt van deze serie gesmuld.

In aflevering vijf vertrekt de verlegen Elena naar het eiland Ischia om er haar zomervakantie door te brengen. Het eiland is in de baai van Napels gelegen. Het eiland, dat tot de provincie Napels behoort is het grootste eiland van de Flegreïsche Eilanden (waarover later meer). De Monte Epomeo is het hoogste punt van het eiland. Op de vruchtbare hellingen van deze berg vindt veel wijnbouw plaats. Vanwege de vele bossen worden Ischia ook wel 'het groene eiland' genoemd.

De hoofdplaats Ischia ligt aan de oostzijde van het eiland en heeft twee kerken: Ischia Ponte en Porto. Vanuit Ischia Ponte heeft men in 1438 een dam aangelegd naar het kasteel Castello Aragonese dat op een klein eiland ligt. De haven van Porto werd in het jaar 1845 door de Bourbons geopend. Het is een dode krater waarin een opening naar zee is uitgegraven.

Bron: https://www.desmaakvanitalie.nl/ischia-vakantie-eiland/

Ischia is beroemd vanwege haar thermale bronnen en modderbaden. Het brondwater zou mineralen bevatten die een heilzame werking hebben op reuma, stofwisselingsstoornissen en botziektes.

Richard Dixon Oldham en de vloeibare kern van de aarde

Waar de heer Richard Dixon Oldham vandaan komt, daar ben ik nog niet helemaal aan uit. Verschillende bronnen spreken elkaar tegen. De ene spreekt over Dublin als geboorteplaats, de andere over een Brits dorp waar de wieg van Richard Oldham stond.

Wat wel vaststaat is dat Oldham bij zijn onderzoek naar aardbevingen een aantal belangrijke ontdekkingen deed. Onder andere dat aardschokken twee soorten golven veroorzaken. Zo heb je de P-golven, maar ook de S-golven. De P staat voor primair, de S voor secundair. Doordat de P-golven zich trager door de kern dan door de mantel van de aarde verplaatsen, ging Oldham ervan uit dat de kern vloeibaar was. Anders kon hij het verschil in snelheid niet verklaren. Zijn bevindingen klopten niet helemaal, maar hij lag wel aan de basis van de kennis rond de golven van aardbevingen en de structuur van de aarde.

Bron: https://medium.com/@ccdecou/this-week-in-the-history-of-science-1ac7e1d3d4e

De chimpansee

Vorige zaterdag had ik het voor de eerste keer hier op Gietjes Weetjes over primaten. Zo raakte ik ook even een onderverdeling - namelijk de mensapen - aan bij dit onderwerp. Naast de gibbons, orang-oetans en gorilla's zijn chimpansees ook mensapen. Over deze soort mensaap wil ik het vandaag wat uitgebreider hebben. Ze zijn namelijk onze nauwste verwant!

Bron: https://www.artis.nl/nl/ontdek/collectie/chimpansee/

De chimpansee bewoont de bossen en savannen van Centraal-Afrika. Chimpansees zijn heel intelligente en sociale dieren. Ze leven in groepen tot 60 dieren met een ingewikkelde, constant veranderende hiërarchie. Het grootste deel van hun tijd brengen ze op de grond door, maar elke avond bouwen ze een slaapnest dat zich tot 30 meter boven de grond kan bevinden.

Chimpansees zoeken in elkaars vacht naar luizen. Dat vlooien is een belangrijke, sociale activiteit die de familie- en vriendschapsbanden nauwer aanhaalt. Jonge chimpansees spelen heel veel met elkaar. Ze worstelen, achtervolgen elkaar en slingeren door de bomen. Al spelend leren de jonge chimpansees hoe hun maatschappij in elkaar steekt en hoe ze in het bos kunnen overleven. Chimpansees blijven bij hun moeder tot ze volwassen zijn, dit wil zeggen tot ongeveer 13 jaar. De oudere jongen helpen de jongere broers en zussen te verzorgen.

Deze soort mensaap eet vooral plantaardig voedsel zoals bladeren, bloemen en vruchten, bijvoorbeeld wilde vijgen. Ze jagen ook op andere dieren zoals kleine antilopen en penseelzwijnen. De rode franjeaap doodt zelfs andere primaten. Enkele chimpansees jagen de prooi naar de andere die de vluchtroute hebben afgezet.

Bron: http://www.naturepix.nl/Gambia/grotefoto.php?foto=2153

De chimpansee wordt aangezien als de meest intelligente primaat na de mens. Hij kan eenvoudige gebarentaal leren begrijpen en hij kan werktuigen maken. Met lange twijgen haalt hij termieten uit hun nest, een pak bladeren dient als een spons om water uit een holle boom te halen en hij gebruikt stenen om noten te kraken. Hij heeft zelfs geleerd stokken en stenen als wapens te gebruiken tegen rivalen en vijanden.

Chimpansees hebben een lichaamstaal ontwikkeld die rijk is aan mimiek. Gecombineerd met geluiden kunnen ze zo allerlei emoties uitdrukken. Nieuwsgierigheid, ongerustheid of norsheid worden uitgedrukt door een pruillip te trekken. Boosheid wordt uitgedrukt door de tanden te laten zien. Dat dient als waarschuwing voor rivalen.

Bron: https://safritop.com/themas/chimpansee/

Frans, les 15

Twee weken terug postte ik na een hele lange tijd nog eens een les Frans. Ik wil daar op dinsdag een gewoonte van maken en dit tweewekelijks. Vanaf nu probeer ik dus om de veertien dagen wat Frans tot bij jullie te brengen. Of daar later weer wat lessen Engels bijkomen, daar ben ik nog niet aan uit. Ik zou het fijn vinden om nog veel meer talen te leren, maar alleen woordenschat posten is dan misschien niet meer voldoende. Uitspraak is natuurlijk ook belangrijk!

Voor de woordenschat baseer ik me op de lessen die ik op Lingohut tegenkwam. Vandaag - bij les 15 - heb ik het nog een laatste keer over getallen, dit keer van 1000 tot 10.000.

1000 = mille

2000 =  deux mille

3000 = trois mille

4000 = quatre mille

5000 = cinq mille

6000 = six mille

7000 = sept mille

8000 = huit mille

9000 = neuf mille

10.000 = dix mille

De volgende keer gaat het over de weg vragen, een klassieker dus!

Primaten of de eersten

Primaten worden in het Engels primates genoemd en dat betekent zoveel als eersten. Onder deze groep zoogdieren verstaan we halfapen, apen en mensapen. Wij vallen onder de die laatste groep, de mensapen. Deze hebben geen staart en zijn veel intelligenter dan de andere soorten primaten.

Niet alleen de mens hoort bij de groep mensapen, ook de gibbon, orang-oetan, gorilla en chimpansee. Ze hebben een groot brein en worden bij de hogere primaten gerekend. De halfapen of lagere primaten zijn minder intelligent. Tot deze groep behoren de lori's, spookdiertjes, maki's, galago's en de potto (zie foto).

Bron: http://diertjevandedag.classy.be/zoogdieren/primaten/halfapen/loriachtigen/potto.htm

Apen en andere primaten hebben een groot brein en zijn snelle verstaanders. Hun ogen kijken naar voren en ze hebben sterke vingers. De vingers en tenen hebben meestal platte nagels. De meeste primaten hebben een opponeerbare duim die tegen de toppen van de andere vingers kan drukken en voorwerpen kan hanteren. Sommige hebben ook een opponeerbare grote teen. Sommige primaten hebben ook een grijpstaart.

Weet je niet wat opponeerbaar is? Lees dan zeker even dit blogpostje...

Opponeerbaar

De Baltische Zee of Oostzee

Een paar jaar terug vertelde ik je al eens iets over zeeën. Toen postte ik gewoon een kaart met een aantal namen. Dit jaar wil ik het wat grondiger aanpakken. Daarom pik ik er enkele zeeën uit en probeer ik er een aantal interessante weetjes over te vertellen. Dat is immers het opzet van Gietjes Weetjes ;).

De Oostzee of Baltische Zee is een randzee van de Atlantische Oceaan die tussen Zweden, Finland, Polen, Duitsland, Denemarken en de Baltische staten ligt.

Bron: https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Oostzee

Een gedeelte van de Oostzee is de Finse Golf. Deze ligt tussen Finland en Estland.

Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Finse_Golf

Een ander stuk van de Oostzee is de Botnische Golf. Dit is het meest noordelijke deel van de Oostzee.

Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Botnische_Golf